AMSTERDAM-NOORD en de oorlog, februaristaking

(bron: Amsterdam-Noord 1940-1945, uitgave Historisch Centrum Amsterdam-Noord)

Nederland werd in de jaren na de beurscrisis van 1929 geconfronteerd met een hoge werkloosheid. In arbeiderswijken in Amsterdam-Noord steeg vanaf 1930 de werkloosheid snel tot vele duizenden. De NSB - in de beginjaren nog niet antisemitisch - won in Nederland snel aan aanhang. De partij was overigens wel naar Duits voorbeeld georganiseerd. Het Nazi-regiem van het begin jaren dertig werd in Nederland niet als dreigend gezien, pas in 1939 namen de internationale spanningen toe. Na de inval in Polen proclameerde de Nederlandse regering - net als vlak voor de Eerste Wereldoorlog - de neutraliteit. Wel werd het leger gemobiliseerd. Auto's, paarden en onderkomens werden gevorderd. Het mocht niet baten, want de Duitsers vielen op 10 mei 1940 in alle vroegte aan. Amsterdam-Noord was vrijwel direct betrokken bij de oorlog. In de nacht van de 9de op de 10de mei werd in allerijl het vliegveld in Buiksloot, in gebruik bij de NV Nederlandsche Vliegtuigenfabriek Fokker (Papaverweg 31-33) in Amsterdam-Noord in gereedheid gebracht omdat andere vliegvelden in Nederland reeds ernstig waren beschadigd. In die eerste dagen van de oorlog speelde het een belangrijke rol, omdat het een van de weinige vliegvelden was waar nog kon worden geland en opgestegen.

Al snel na de bezetting waren bepaalde goederen en producten niet meer vrij te krijgen, in juli 1940 gold dat bijvoorbeeld al voor boter en margarine. Maar reeds in 1939 had de Nederlandse regering vanwege dreigende economische krapte een distributiesysteem ingevoerd dat goed werkte. Iedereen had in september 1939 een distributie-stamkaart gekregen op vertoon waarvan men losse bonkaarten kon verkrijgen. Na betaling en inwisseling kon men in de winkel het gewenste artikel krijgen.

De schaarste werd ondanks de regulering toch snel groter. Op een gegeven moment was er niks meer op de bon te verkrijgen, maar wie genoeg geld had kon op de zwarte markt terecht. Daar was voor flink geld bijna alles nog te koop. In oktober 1940 kreeg elke Nederlander op last van de bezetter een persoonsbewijs.



In Noord waren nogal wat bedrijven gevestigd die van belang waren voor de Duitsers, onder meer op het gebied van scheeps-, machine en vliegtuigbouw. Er werd door de Duitsters dus veel afweergeschut geplaatst in Noord. De wijk had niet alleen te lijden onder doelgerichte bombardementen van de geallieerden, maar zij gebruikten voor hun vluchten naar Duitsland vooral het Noordzeekanaal en het IJ als ori‘ntatiepunt. En werden uit voorzorg door Duitsers beschoten.

De eerste bommen op Duitse doelen in Noord vielen al in oktober 1940. Belangrijk doel was Fokker aan de Papaverweg dat vanaf 1941 op grote schaal produceerde voor de Duitsers. Omdat die fabriek heel goed was gecamoufleerd vielen de meeste bommen op 17 juli 1943 op de verkeerde plek, met name in de Bloemen- en Vogelbuurt in Noord. De schade was enorm en er vielen doden onder burgers, met name kinderen. Een week later werd Fokker wel grotendeels plat gebombardeerd.

Joden moesten zich in Amsterdam vanaf januari 1941 registreren. Dat deden de meesten ook. Er waren al eerder van die bordjes in bijvoorbeeld diverse horecabedrijven van 'Joden niet gewenst'. Rond die tijd was het erg onrustig in de stad. Duitsers werden bij een overval op een ijssalon in de Van de Woustraat met ammoniakgas bestookt. Tijdens vechtpartijen tussen NSB'ers (en Duitsers?) enerzijds en joden en niet joodse Amsterdammers anderzijds werd een NSB'er gedood. Als gevolg daarvan pakten de Duitsers 425 joden op die naar concentratiekampen werden gebracht. Reden voor Amsterdammers om, met hulp van communisten van de CPN, de Februaristaking te organiseren (25 en 26 februari). Grote bedrijven in Noord sloten zich aan. De CPN speelde in Noord een grote rol van betekenis in het dagelijks leven, groter dan in de stad Amsterdam zelf, aldus Cor Haringa die in de oorlogsjaren actief was voor de CPN: ,,Noord zat vol met bedrijven waarbinnen het proletariaat rijk vertegenwoordigd was. Het illegale werk in dit stadsdeel werd bovendien gemakkelijker gemaakt vanwege de geisoleerde ligging ten opzichte van de stad. De enige verbinding was de pont'' (Bron: Noord in de oorlog, april 1980). En natuurlijk werden de arbeiders van de diverse scheepsbedrijven in Noord opgeroepen deel te nemen, onder meer die van de Nederlandsche Scheepsbouw Maatschappij.

Vanaf circa februari 1942 werden joden systematisch afgevoerd uit Amsterdam. Ook in de Distelvoorstraat woonden joden, onder anderen Levie de Lange, de buren van de Douwma's op nummer 26 en die een gezin had van vijftien kinderen. Hij was de enige die de oorlog (concentratiekamp) overleefde. Op een dag werden ze allemaal opgehaald. Moeder Douwma heeft nog geholpen wat kleding in te pakken. Het verzet en de illegale pers kwamen al snel op gang, alreeds op 14 mei 1940. De sfeer in Noord was ruim voor de oorlog anti-facistisch, anti-Duits. De auto van Mussert werd voor de oorlog al met stenen bekogeld en er werd een stevig robbetje gevochten met de fascisten. Vier van de grootste bladen van de ondergrondse pers (Vrij Nederland, Het Parool, Trouw en De Waarheid) werden mede in Noord gedrukt en van daaruit verspreid. Een van de edities van De Waarheid werd vanaf 23 november 1940 in Noord getypt en gestencild. Er ontstond overigens in de oorlog een veelheid een organisaties en comite's die zich met vele facetten van het verzet bezig hielden. Een voorbeeld daarvan in Noord was (overigens pas vanaf 1942) het verzet vanuit de sport-worstelschool Sport Staalt Spieren (S.S.S.). Leden van de Communistische Partij van Nederland, tevens lid van de sportvereniging vormden een zogenaamde M.C.-groep (Militair Contact).

De hongerwinter van 1944/1945 in Noord was bitter. Bomen werden gekapt en verstookt, evenals soms een deel van de huisraad. Onbewoonde huizen werden geplunderd en in Amsterdam-Noord verschenen gaarkeukens die in april 1945 wegens gebrek aan brandstof moesten sluiten. Veel mensen stierven of werden ziek. Volgens 'Noord in de oorlog' (april 1980) ging 62 procent van de Amsterdammers op zogenaamde 'hongertochten' de provincie in, in Amsterdam-Noord echter bedroeg dat percentage 82 procent, van wie de helft vrouwen. In Noord konden de doden niet meer worden begraven, zoveel mensen stierven er. Soms werden lijken naar andere stadsdelen gebracht, in zelf getimmerde kisten.